Gıdalar Neden Ambalajlanır?

İlk gıda ambalajı olarak kalay kaplı teneke kutuların patenti,1800’lü yılların başında Peter Durand tarafından alınmış olsa da gıda ambalajlamanın çok daha eskilere dayandığı tahmin edilmektedir. İnsanların tarihin erken zamanlarında yiyecekleri buldukları yerde tükettiği, kendilerine yakın yerdeki yiyecekleri toplayabildiği ve gıdayı taşımak veya saklamak gerektiğinde ise doğada var olan su kabağı, ağaç kabuğu veya yaprakları kullanıldığı bilinmektedir. Daha sonraları gıdaları saklamak veya taşımak için kıyafet olarak kullandıkları hayvan kürklerini, dokuma otlarını, boş ağaç kütüklerini ve çeşitli hayvanların organlarını kullanmışlardır. Cevherler ve çeşitli kimyasal bileşikler keşfedildikçe metaller ve çanak çömlekler geliştirilmiştir. Bu keşifler ile diğer paketleme biçimlerinin gelişimi de zaman içerisinde hız kazanmıştır [1][2]. Geçmişten bugüne gıdaları ambalajlamanın amacı, gıdayı korumak, israfı önlemek ve gıda güvenliğini sağlamaktır.

Özellikle son yıllarda gıda konusunda artan bilgi kirliliği ile birlikte “işlenmiş/formüle edilmiş/hazır/fabrikasyon” olarak adlandırılan ambalajlı gıdalar “sağlıksız” olarak nitelendirilirken, ambalajın temel işlevleri göz ardı edilmektedir. Aynı zamanda ambalajın sadece bu şekilde nitelendirilen gıdaları pazarlamak için bir araç olduğuna dair yanıltıcı bir algı oluşturulmaktadır. Buna ek olarak doğayı kirleten ve atık olarak çevreye bırakılan materyaller olarak bakılmaktadır. Ancak ambalajın asıl kullanım amaçları ve modern dünyanın son dönemdeki beslenme alışkanlıklarını akılda tutarak uluslararası raporların verilerine göz attığımızda farklı bir manzara ile karşılaşacağız. 

• Dünya nüfusu 2050 yılına kadar 9,8 milyar olacak. Bu artışa karşılık gıda üretiminin mevcut miktara göre %60 oranında artması gerekmektedir [5].
• Dünyada 820 milyondan fazla insanın bugün hala açlık ile karşı karşıya olduğu bilinmektedir [6].
• 2021 yılında dünyada yaklaşık 2,3 milyar insan orta veya şiddetli gıda güvensizliği yaşıyordu [6].
• Küresel sera gazı emisyonlarının %8-10'unun insanlar için üretilen ancak bir şekilde tüketilmeyen gıdalardan kaynaklandığı tahmin edilmektedir [7].
• Dünyada her yıl insan tüketimi için üretilen gıdanın üçte biri -yaklaşık 1,3 milyar ton- kayboluyor veya israf ediliyor. Gıda kayıpları ve israfında meyve, sebzelerdeki kayıplar en yüksek orana sahip [8].

Bu veriler bize, gıda kaybını veya israfını engelleyecek yolların ivedilikle bulunması gerekliliğini gösteriyor. Bu yollardan bir tanesi “ambalaj”. Gıdaların bozulmasında, sıcaklık, nem, ısı, ışık, mikroorganizmalar gibi çeşitli faktörler rol oynar. Ambalajlama ise gıdaların bozulmadan uzun süre korunmasını sağlayarak gıda israfının önlenmesi noktasında önemli bir işlev görür [10]. Ambalajın temel olarak 4 işlevi vardır; koruma, bir arada tutma, kolaylık sağlama ve iletişim [3].Teknolojinin gelişmesi ile birlikte farklı malzemeler ambalaj materyali olarak kullanılabilmektedir. Ancak gıda ambalajı olarak kullanılan malzemeler başta gıda güvenliğine uygun, sağlam, ilgi çekici ve ekonomik olmalıdır. Bu amaçla plastik, cam, kağıt, metal, ahşap, birden fazla materyalin bir arada kullanıldığı kompozit türü ambalaj materyalleri kullanılabilir [3][4].

Sizce ambalaj malzemeleri, gıdaların raf ömrünün sonuna kadar bozulmalarını engelleyebilir mi? Muhakkak gıdaların bozulmadan kalmasında, işleme koşullarının, doğru depolamanın ve ambalajın "koruma" işlevinin ortaklaşa görev paylaşımı bulunur. Ambalajın gıdayı koruyabilmesi için gıdanın mikroorganizmalardan arındırılmış olması gerekir. Örneğin, cam şişelere veya çok katlı karton ambalaj kutulara bozulmaya sebep veren mikroorganizmalardan arındırılmış süt veya meyve suyu konulduğunda, uygun depolama koşullarında muhafaza edildiğinde ambalaj koruma görevini yerine getirerek içerisindeki ürünü raf ömrünün sonuna kadar bozulmadan koruyacaktır. Vakum veya modifiye atmosferde paketlenmiş et ürünleri,  kullanılan ambalaj materyalinin oksijen ile teması önleme özelliği sayesinde korunmaktadır [3]. Temel gıda maddelerinden biri olan ekmek ise eğer ambalajsız satılacak ise hastalık yapıcı mikroorganizmaları  engelleyecek şekilde temizlenebilen ve dezenfekte edilebilen araçlarla ve kasalarla taşınması gerekmektedir [10]. Ambalaj bu dezenfeksiyon gerekliliklerden bağımsız olarak ekmeği çevreden gelen zararlılara karşı koruyarak hijyenik bir şekilde tüketiciye ulaştırılmasına olanak sağlar. Diğer bir yandan meyve sebze gibi hasat sonrası çabuk bozulan ürünler için geliştirilen ambalaj malzemeleri ve ambalajlama teknolojileri, taze ürünleri koruyarak gıda kayıplarını önlemektedir. Özellikle bu tip gıdalarda klasik yöntemlere ek olarak depolandıkları ortam havasının gaz kompozisyonunun ayarlandığı kontrollü atmosferde depolama, aktif ve akıllı ambalajlama, modifiye atmosferde ambalajlama veya buğu önleyici ambalajlama gibi çalışmalar yapılmaktadır [11].     

Ambalajın “koruma” işleviyle birlikte düşünmemiz gereken özelliklerinden biri “kolaylık” sunma özelliğidir. Bunlar birbirini tamamlayan özelliklerdir. Son dönemde değişen yaşam koşulları ve teknolojik gelişmelere bağlı olarak ambalajların koruma özelliğinin yanında farklı özelliklere de gereksinim duyulmaya başlanmıştır. Kısa sürede hazırlanan gıdalara ve pratik ambalajlara verilen önem artmıştır [12]. Artık daha küçük porsiyonlamaya olanak veren, açılıp sonra tekrar kullanılmak üzere kapatılabilen ambalajlar, pişirilmeye hazır veya ısıtılarak yenebilecek gıdalarda kullanılan ambalajlar, kapatılabilen veya kolaylıkla taşınabilen  ambalajlar önemli hale gelmiştir. Bu tip gelişmeler, ürün güvenliğinin sürdürülmesinde, kaliteli ve taze ürün tüketilmesinde yarar sağlamaktadır [3] [12].

Ambalajın bir diğer önemli özelliği ise; bilgi verme. Raftan bir ürünü elimize aldığımızda ambalaj diğer temel işlevlerinin yanı sıra üzerindeki etiket ile birlikte bize üreticinin mesajlarını iletir. Çünkü ambalaj üzerinde gıdanın adı, bileşenlerinin listesi, net miktar, tavsiye edilen tüketim tarihi veya son tüketim tarihi, alerjen bilgisi, özel muhafaza koşulları menşe ülke, parti numarası gibi bilgilerin bulunması zorunludur [13]. Ambalajlı bir gıda aldığınızda ürünle ilgili bilgileri hızlıca elde ederken aynı zamanda üretici ile ilgili de bilgi edinebilirsiniz. Paketin üzerinde işletme kayıt numarasının bulunması zorunludur. Bu numara, üreticinin/işletmenin kendisinden istenilen bilgi ve belgeleri tamamladığı ve yetkili merci tarafından sisteme kaydedildiği anlamına gelmektedir [14].

Ambalajlı bir gıda satın alırken akılda tutulması gereken bazı hususlar

• Satın alınan gıda, ambalajı üzerinde belirtilen şartlarda muhafaza edilmelidir. Çünkü ambalaj üreticileri ambalajın içerisine gıda koyulmadan önce onaylanmış laboratuvarlarda kullanım şartlarını simüle eden bazı testleri yaptırarak bu koşulları belirlemektedir [15].  
• Ambalajda görünür bir deformasyon olmamalıdır. Ürünü almadan önce, "Karton yırtık mı? Plastik ise bir delik var mı? Teneke ambalajda şişme söz konusu mu? Ambalajın kapağı açılmış mı?" gibi sorulara yanıt aranarak ambalajda bir deformasyon olup olmadığı teyit edilebilir.
• Ambalaj, gıda ve üretici firma ile ilgili yeterli bilgiyi sağlamalıdır. 
• Ambalaj, son kullanma tarihi veya tavsiye edilen tüketim tarihi ve varsa alerjen bilgisini tüketiciye sunmalıdır.

Yazar: İbrahim Gümül

Kaynakça

[1] Berger, K. R. (2003). A Brief History of Packaging: ABE321/AE206, 12/2002. EDIS, 2003(17).

[2] Risch S. J. (2009). Food packaging history and innovations. Journal of agricultural and food chemistry, 57(18), 8089–8092. https://doi.org/10.1021/jf900040r

[3] Robertson, G. L. (2013). Food packaging: Principles and practice. CRC Press- Taylor & Francis.

[4] Gupta, R. K., Dudeja, P., & Minhas, A. S. (2017). Food safety in the 21st Century: Public health perspective. Academic Press/Elsevier. 

[5] United Nations. (n.d.). Feeding the world sustainably. United Nations. Retrieved August 30,2022, https://www.un.org/en/chronicle/article/feeding-world-sustainably 

[6] FAO, IFAD, UNICEF, WFP and WHO. 2022. The State of Food Security and Nutrition in the World 2022. Repurposing food and agricultural policies to make healthy diets more affordable. Rome, FAO. https://doi.org/10.4060/cc0639en

[7] Environment, U. N. (n.d.). UNEP Food Waste Index Report 2021. UNEP. Retrieved August 22, 2022,from https://www.unep.org/resources/report/unep-food-waste-index-report-2021

[8] FAO. (2019). The State of Food and Agriculture 2019. Moving Forward on Food Loss and Waste Reduction, Rome., https://www.fao.org/3/ca6030en/ca6030en.pdf, 

[9] Sean T. Hammond, James H. Brown, Joseph R. Burger, Tatiana P. Flanagan, Trevor S. Fristoe, Norman Mercado-Silva, Jeffrey C. Nekola, Jordan G. Okie, Food Spoilage, Storage, and Transport: Implications for a Sustainable Future, BioScience, Volume 65, Issue 8, 01 August 2015, Pages 758–768, https://doi.org/10.1093/biosci/biv081

[10] Mevzuat Bilgi sistemi. Cumhurbaşkanlığı Forsu. (n.d.). Retrieved August 22, 2022, from https://www.mevzuat.gov.tr/mevzuat?MevzuatNo=15746&MevzuatTur=9&MevzuatTertip=5

[11] Rooney, M.L. (1995). Overview of active food packaging. In: Active food packaging, M. L. Rooney (Eds.), Springer, Boston, 1-37

[12] KARAGÖZ, Ş., & DEMİRDÖVEN, A. (2017). Gıda Ambalajlamada güncel uygulamalar: modifiye atmosfer, aktif, akıllı ve nanoteknolojik ambalajlama uygulamaları. Gaziosmanpaşa Bilimsel Araştırma Dergisi, 6(1), 9-21.

[13] Mevzuat Bilgi sistemi. Cumhurbaşkanlığı Forsu. (n.d.). Retrieved August 22, 2022, from https://www.mevzuat.gov.tr/mevzuat?MevzuatNo=23282&MevzuatTur=7&MevzuatTertip=5

[14] Mevzuat Bilgi sistemi. Cumhurbaşkanlığı Forsu. (n.d.). Retrieved August 30, 2022, from https://www.mevzuat.gov.tr/mevzuat?MevzuatNo=15594&MevzuatTur=7&MevzuatTertip=5

[15]Mevzuat Bilgi sistemi. Cumhurbaşkanlığı Forsu. (n.d.). Retrieved August 31, 2022, from https://www.mevzuat.gov.tr/mevzuat?MevzuatNo=24499&MevzuatTur=7&MevzuatTertip=5