Bitkisel Besinlerin Hormonlu Olduğunu Anlayabilir Miyiz?

29.11.2020

Bitki büyümesini düzenleyen maddeler; bitkiler tarafından oluşturulan ya da bitkiye dışarıdan verilen, çok düşük miktarlarda bitkideki büyüme, gelişme ve diğer fizyolojik olayları tek başına ya da birlikte olumlu veya olumsuz yönde etkileyebilen, oluşturdukları dokularda etkin olabildikleri gibi diğer bitki kısımlarına da taşınabilen ve bu etkinliği diğer organlarda da gösterebilen organik maddelerdir. Bünyede oluşup, bitki büyümesini yöneten bu bileşiklere “bitki hormonu " adı verilir. Bitki büyüme düzenleyicileri, bitki tarafından sentezlenen doğal hormonlar ve kimya endüstrisi tarafından geliştirilen sentetik hormonlar olmak üzere iki şekildedir. Sentetik hormonlar doğal hormonlarla benzer etki göstermekte, bazı durumlarda da daha fazla etkilere sahip olabilmektedir.1 

Pratikte bitki büyüme düzenleyicilerinin (hormonların) kullanım amaçları şu şekilde özetlenebilir; 

  • olgunlaşmayı hızlandırmak, 
  • çelikle çoğaltmayı sağlamak, 
  • tohumların çimlenme gücünü artırmak, 
  • çiçeklenmeyi teşvik etmek veya geciktirmek,
  • soğuğa dayanıklılığı artırmak, 
  • meyvelerde tohum oluşumunu artırmak, 
  • meyve iriliğini artırmak, 
  • meyve muhafaza süresini uzatmak, 
  • bitkilerin hastalık ve zararlılara dayanıklılığını artırmak, 
  • yabancı ot kontrolünü sağlamak, 
  • hasat öncesi meyve dökülmesine engel olmak, 
  • makinalı hasadı kolaylaştırmak, 
  • dormansiyi* kırmak, 
  • doku kültürü çalışmalarında kök-sürgün ve yumru oluşumunu teşvik etmek ve daha fazlasıdır.2

Bitki büyüme düzenleyicilerinin (BBD) varlığına ilişkin ilk bilgiler 20. yüzyılın başlarına dayanmaktadır.3 Türkiye'de ise hormon kullanımı ilk defa 1960'lı yıllarda giberellik asit (GA) ile çekirdeksiz üzümde; çekirdeksizliği teşvik etmek, meyve ve salkım büyüklüğünü artırmak amacıyla kullanılmaya başlanmıştır. İlerleyen senelerde büyüme düzenleyicilerinin çok farklı alanlarda etkili olduğu anlaşılmış ve kullanımı giderek artmıştır. Türkiye'de sentetik büyüme düzenleyicileri özellikle kış aylarında tüketilen ve büyük çoğunluğu Akdeniz Bölgesi’nde üretilen sera ürünlerinde uygulanmaktadır. Türkiye'de BBD kullanımının değerlendirilmesine yönelik yapılan bir çalışmada sebze üreticilerinin %96'sının hormon kullandığı belirtilmiştir.4  

Halk arasında genelde “hormon” sözcüğünden kaynaklanan bir güvensizlik ve BBD’lerin her koşulda ve her üründeki kullanımının insan sağlığına kesin toksik etki yaratacağı şeklindeki hatalı değerlendirme söz konusudur. Bu maddelerin bir kısmının zaten bitkinin genetik yapısında doğal olarak mevcut olduğu ve zararlı olmadığı görülmektedir.5 Ancak hormon (BBD) uygulamalarında, diğer kimyasallarda olduğu gibi kurallara uyulmadığında ve çok sıklıkla kullanıldığında hem üreticilerde hem de tüketicilerde sağlık anlamında bir risk, tehlike ve zarara uğrama söz konusu olabilir. 

Pazarda ve markette zaman zaman anormal şekilli meyve ve sebzelere rastlanılabilir. Bu tür anormallikler yoğun hormonlardan kaynaklandığı gibi, bazen bitkilerin çeşit özelliğinden, bazen de bazı zararlı türlerin beslenme zararından kaynaklanmaktadır. Herhangi bir kimyasal analiz yaptırılmadan üreticilerin yoğun hormon kullandıkları yönünde suçlanması doğru bir yaklaşım değildir. Yine pazar ve marketlerde çok iri meyve ve sebzelere rastlamak mümkündür. Bir analiz yaptırmadan bu sebze ve meyvelerde yoğun hormon kullanıldığını söylemek bilimsel bir yaklaşımla bağdaşmamaktadır. Son yıllarda sebze ve meyve üretiminde verim açısında önemli aşamalar kaydedilmiştir. Islah çalışmalarıyla verimleri yüksek, iri yapılı, piyasaya uygun, hastalık ve zararlılara dayanıklı sebze ve meyve çeşitleri üretilmektedir. "İri meyve ve sebzeler", hormonludur yaklaşımı da doğru değildir. Ayrıca meyve ve sebzelerin mevsiminde tüketilmesi öneriliyor.6

Sözlük
*Çelikle çoğaltma: Yeni bir bitki elde etmek amacıyla, bitkilerin gövde, dal, kök ve yapraklarından kesilerek hazırlanan parçalara 'çelik' adı verilir. Böyle beden parçalarıyla yapılan (eşeysiz) çoğaltmaya da 'çelikle çoğaltma' denir.
*Dormansi: İçsel etmenlerin etkisi sonucu tohumda çimlenmenin gecikmesidir. Çimlenme durgunluğu da denir.
*Doku kültürü: Bitkilerin değişik organlarından çok küçük parçacıklar steril koşullarda alınarak yeni bitkiler elde etmek için yapılan çoğaltmadır.
*Sürgün: Bir bitkiden yeni sürmüş olan filiz.
*Yumru: Bazı bitki türlerinde besinler için depolama organı olarak kullanılan genişlemiş yapılardır. Bitkinin kalıcılığı için, bir sonraki büyüme mevsiminde yeniden büyümeye yönelik enerji ve besin sağlamak ve eşeysiz üreme aracı olarak kullanılırlar.
*Giberellik Asit: Bitkilerde ve mantarlarda bulunan bir hormondur. Hücrenin hacim olarak büyümesi ve sonuçta bölünmesinde etkili maddelerdir. Ayrıca bazı bitkilerde dormansinin sona ermesinde kullanılır.
*Toksik: Sağlığa zararlı, zehirli.
*Islah çalışması: Bir hayvan ya da bitki türünden daha iyi verim alabilmek için yapılan çalışma. Bu yöntemde istenmeyen özellikler yapay seçilim yapılarak ayıklanıp istenilen amaca yönelik olanların bir araya getirilmesi sağlanır.

Kaynaklar:
[1] Çetin, V., (2002). Meyve ve Sebzelerde Kullanılan Bitki Gelişmeyi Düzenleyiciler. Gıda ve Yem Bilimi Teknolojisi Dergisi (2) 40-50.
[2] Kumlay, A.M., Eryiğit, T., (2011). Bitkilerde Büyüme ve Gelişmeyi Düzenleyici Maddeler: Bitki Hormonları. Iğdır Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi 1(2): 47-56.
Kaynak, L., Ersoy, N., (1997). Bitki Büyüme Düzenleyicilerinin Genel Özellikleri ve Kullanım Alanları. Akdeniz Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 10, 223-236
Budak, N., Çalışkan, C.F., Çaylak, Ö., (1994). Bitki büyüme regülatörleri ve tarımsal üretimde kullanımı. Ege Üniv. Zir. Fak.Dergisi, 31, 289-296.
[3]Halloran, N., Kasım, M.U., (2002). Meyve ve sebzelerde büyüme düzenleyici madde kullanımı ve kalıntı düzeyleri. Gıda, 27 (5): 351-359.
[4] Babaoğlu, M., (2002). Bitki Büyüme Düzenleyicileri Türkiye'deki Durum ve Sağlık Açısından Değerlendirmeler. Ders Notları, Selçuk Üniversitesi Ziraat Fak. Tarla Bitkileri Bölümü, Konya, (www.biyoteknoloji.gen.tr)
[5]Kumlay, A.M., Eryiğit, T., (2011). Bitkilerde Büyüme ve Gelişmeyi Düzenleyici Maddeler: Bitki Hormonları. Iğdır Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi 1(2): 47-56
[6] TMMOB Ziraat Mühendisleri Odası, Genel Merkez, Hormonlar (Bitki Gelişim Düzenleyicileri) Üzerinden Yapılan Polemik. https://www.zmo.org.tr/genel/bizden_detay.php?kod=27364&tipi=38&sube=0